De afwikkeling van een nalatenschap

Erfenis mediation - nalatenschapsmediation

Als een dierbare overlijdt, komt er heel wat los. In deze emotionele periode wordt je geconfronteerd met heel wat praktische beslissingen die je moet nemen.  Ook moet er overleg plaatsvinden met andere mensen, die hier misschien op een heel andere manier mee omgaan dan jij of waar je normaal geen contact mee hebt. Dat is soms moeilijk. Toch moeten alle erfgenamen samenwerken, want de instemming van alle erfgenamen is nodig om de erfenis te kunnen verdelen. 

Hoe verloopt de praktische afwikkeling van een nalatenschap?

In hoofdlijnen gaat de afwikkeling van de nalatenschap in de volgende stappen:

1. Vaststellen wie de erfgenamen zijn: verklaring van erfrecht
2. Inventarisatie maken van de nalatenschap: boedelbeschrijving + aangifte erfbelasting
3. Verdeling: rekening en verantwoording en uitbetaling erfdelen.

Hoe wordt vastgesteld wie de erfgenamen zijn?

Eerst moet worden vastgesteld wie de erfgenamen zijn. Dit is de taak van de notaris.
Er zijn twee soorten erfgenamen: wettelijke erfgenamen en testamentaire erfgenamen.
De erfgenamen volgens de wet zijn zij die de wet aanwijst als erfgenamen bij gebrek aan een testament.
Meestal zijn dit de overlevende partner en kinderen of verdere familieleden.

De notaris doet onderzoek bij het Centraal Testamenten Register en in de registers van de Burgerlijke Stand. Zo kan de notaris in de Verklaring van Erfrecht precies aangeven wie de erfgenamen zijn.

Waar bestaat de nalatenschap uit?

Als iemand overlijdt vormt zijn vermogen, met alle bezittingen en schulden, de nalatenschap.
Vaak is - als iemand net is overleden - nog helemaal niet duidelijk of de nalatenschap een positief of een negatief saldo heeft. De inventarisatie duurt een tijdje. Alle vermogensbestanddelen moeten worden gewaardeerd. Deze waardebepaling kan in onderling overleg of middels taxatie worden vastgegesteld.

Voordat de samenstelling van de nalatenschap helemaal duidelijk is, moet je als erfgenaam al een keuze maken,

Zuiver aanvaarden, beneficiair aanvaarden of verwerpen

Als blijkt dat je in aanmerking komt om erfgenaam te zijn, dan heb je drie keuzes. 

1. Zuiver aanvaarden
2. Beneficiair aanvaarden
3. Verwerpen

Zuiver aanvaarden

Als je de nalatenschap zuiver aanvaardt, wordt treedt je in de positie van de overledene voor jouw aandeel in de nalatenschap. Je wordt dan dus volledig aansprakelijk en draagplichtig voor diens schulden.  Als je niet heel goed en precies weet hoe de vermogenspositie van de erflater was, kun je beter beneficiair aanvaarden.

Beneficiair aanvaarden

Hoewel de meeste mensen zuiver aanvaarden, is het natuurlijk het verstandigst beneficiair te aanvaarden. Je weet namelijk op het moment dat je de keuze moet maken nog niet heel precies wat er in de nalatenschap zit. Als achteraf zou blijken dat er een grote schuld is, ben je daarvoor aansprakelijk en draagplichtig als je zuiver aanvaard hebt.
Het nadeel van beneficiaire aanvaarding is dat er wat meer kosten aan verbonden zijn (griffierecht) en dat in principe een officiële boedelbeschrijving moet worden opgemaakt. De kosten hiervoor moeten wel door de (beneficiaire) erfgenamen worden gedragen.
Is de nalatenschap positief en ontvang je dus een erfenis dan moet je over dat wat je uit de erfenis hebt gekregen erfbelasting betalen. Er zijn verschillende tarieven en vrijstellingen.

Verwerpen

Wil je geen erfgenaam zijn, dan kun je de nalatenschap verwerpen. Dit gaat door middel van een formulier bij de rechtbank. Er zijn wat griffirechten verschuldigd.

Het probleem is dat als je de nalatenschap verwerpt, door opvolging anderen in jouw plaats komen. Als je minderjarige kinderen hebt, kunnen deze de nalatenschap niet verwerpen. Als wettelijk vertegenwoordiger moet je dan voor je kinderen de nalatenschap beneficiair aanvaarden.

Hoe werkt de aangifte erfbelasting?

De erfgenamen moeten binnen 8 maanden na het overlijden aangifte doen voor de erfbelasting. De waarden van alle vermogensbestanddelen moeten dan opgegeven worden. Deze aangifte is in feite  te zien als boedelbeschrijving.
Is de nalatenschap beneficiair aanvaard, dan moet de boedelbeschrijving bij de rechtbank worden gedeponeerd.

Meestal is het de gevolmachtigde die de namens de erfgenamen de aangifte opstelt en namens de erfgenamen indient.
Is de waarde niet duidelijk of is daar onenigheid over, dan kan een voorlopige aangifte worden gedaan. Er wordt dan ook een voorlopige aanslag opgelegd. ook kan uitstel worden aangevraagd als er meer tijd nodig is.

Wanneer wordt de nalatenschap verdeeld en de erfdelen uitgekeerd?

Nadat alle schulden, waaronder de aanslag erfrechtbelasting, is voldaan, kan de nalatenschap worden verdeeld.
De inventarisatie is dan volledig klaar en alle inkomsten en uitgaven geregeld. Degene die dat geregeld heeft,  de gevolmachtigde of de executeur, geeft hierover rekening en verantwoording.

Bij akkoord met de rekening en verantwoording en het verdelingsplan gaan de erfgenamen samen over tot verdeling.
De executeur mag dit alleen doen als hij hiertoe speciaal de opdracht heeft gekregen bij testament.

De taken van de executeur

Als de testateur een executeur heeft benoemd, kan deze al veel regelen. Met name de praktische zaken. Denk aan het betalen van rekeningen en stopzetten van abonnementen.

De executeur is in principe niet beschikkingsbevoegd (tenzij hij deze rechten nadrukkelijk toegekend heeft gekregen in het testament), maar mag wel beheershandelingen verrichten. De executeur mag zaken (waaronder de woning) alleen verkopen als dat nodig is voor het voldoen van de schulden (bijvoorbeeld een hypothecaire geldlening aflossen).

De executeur moet de erfgenamen regelmatig op de hoogte stellen van zijn werkzaamheden en de vooruitgang daarvan. Ook moet de executeur steeds heel precies rekening en verantwoording afleggen van alle inkomsten en uitgaven.

De executeur heeft wettelijk gezien recht op een loon van 1% van de nalatenschap.  De erflater kan bij de benoeming in het testament het honorarium ook zelf vaststellen of juist bepalen dat de executeur geen loon krijgt.

In het testament kunnen de bevoegdheden van de executeur worden uitgebreid of ingeperkt.

Wanneer naar de notaris?

Als je kennis hebt genomen van het overlijden en je vermoedt dat je erfgenaam bent, kun je naar de notaris om een verklaring van erfrecht te vragen.

De notaris zoekt via het Centraal Testamenten Register uit of er een testament is en welk testament de laatste uiterste wilsbeschikking is en via de gegevens van de Burgerlijke Stand uit wie wetteljke erfgenamen zijn.
De notaris geeft ook informatie over het zuiver aanvaarden, beneficiair aanvaarden en verwerpen van de nalatenschap, met alle gevolgen van dien.

Zijn er meerdere erfgenamen en is er geen executeur, dan zal de notaris voorstellen dat de erfgenamen aan één van hen volmacht geven om de lopende zaken af te wikkelen.  Deze gevolmachtigde treedt dan op als ‘beheerder’ van de nalatenschap.

Wat houdt nalatenschapsmediation in?

Als er problemen ontstaan bij het afwikkelen van de erfenis, kan de hulp van de mediator worden ingeroepen. De mediator begeleidt de gesprekken van de erfgenamen als onafhankelijke en onpartijdige derde. Liever spreek ik over meerzijdig partijdig. De mediator houdt in de gaten dat de belangen van alle betrokkenen meegenomen worden in de uiteindelijke oplossing.
 

De notaris is toch ook onpartijdig?

De notaris is zeker onpartijdig én onafhankelijk. De notaris is gericht op het oplossen van het juridische probleem en werkt alleen met het juridische kader. De onderliggende belangen worden daarbij niet meegewogen. De notaris begeleidt betrokkenen wel bij het onderhandelen en streeft naar een compromis.
Daar is natuurlijk niets mis mee. Vaak is het ook voldoende om iedereen tevreden te stellen.

In de echt lastige zaken lukt het alleen niet. Als er een grote disbalans is ontstaan in de ‘balans van geven en ontvangen’ tussen de betrokkenen, dan is de oplossing wel rechtmatig, maar voelt onrechtvaardig. Als je niet het gevoel hebt dat jouw belang is meegenomen, ga je niet akkoord.  Een of meerdere betrokkenen, die het gevoel hebben dat hun belang niet is gewaarborgd, zullen ‘hun kont tegen de krip’ werpen en een oplossing blokkeren en uitstellen, net zolang totdat ze alsnog ‘gehoord’ zijn. In mediation gaan we actief op zoek naar de onderliggende belangen én verlangens, waardoor er ruimte komt voor een oplossing, die voor iedereen rechtvaardig voelt.

Waarom en wanneer dan toch een mediator betrekken?

Als duidelijk is dat de familieverhoudingen spanning opleveren, is de kans dat dit uitgespeeld wordt bij de afwikkeling van de nalatenschap heel groot.
Hoewel we vaak zien dat er gestreden wordt over geld of de ‘potjes en pannetjes’, is dat niet waar het werkelijk over gaat. In werkelijkheid gaat het over het niet gehoord, gezien en gewaard voelen door elkaar of de overledene. De zogenaamde ‘balans van geven en ontvangen’ is verstoord geraakt.
Iedereen geeft in de relatie met anderen, maar we geven allemaal wat anders en willen ook wat anders terug ontvangen. Als we lang niet krijgen wat we willen ontvangen, gaan we dit uiteindelijk toch ergens recht willen trekken. Is het niet in woorden en gevoel, dan in geld. Zie het als een ‘afrekening’.
In de afwikkeling bij de notaris gaat het over de juridische en financieel ‘rechtmatige’ afwikkeling. Bij de mediator gaat het hier ook over, maar is er daarnaast aandacht voor wat als ‘rechtvaardig’ wordt ervaren.
Door een mediator in te schakelen kan een heel langdurig en stressvol traject worden voorkomen.

Voorbeeld

Onderstaand voorbeeld is een heel bekend voorbeeld, waarin de waarde van mediation duidelijk:

Er waren eens twee zussen, die allebei erg van koken hielden. Ze konden niet goed met elkaar overweg en toen hun moeder overleed, maakten ze ruzie over de verdeling van de nalatenschap.  De erfenis bestond uit één sinaasappel. De zussen wilden allebei de sinaasappel hebben. Omdat ze er samen niet uitkwamen, gingen ze naar de rechter. De rechter luisterde naar hun verhaal en kwam tot de conclusie dat allebei de zussen een beetje gelijk hadden. Daarom sneed hij de sinaasappel doormidden.

1. De ene zus pakte haar helft van de sinaasappel en perste het sap eruit. Dat sap dronk ze op, en de schil van haar helft gooide ze weg.
2. De andere zus gebruikte de schil van haar helft van de sinaasappel voor een vruchtentaart. Ze had het sap van de sinaasappel niet nodig en daarom gooide ze het weg.

Door het vonnis van de rechter hadden beide zussen verloren. Want ze kregen geen van tweeën wat ze wilden. En dat terwijl dat prima gekund had. Maar de zussen waren zo druk met hun eigen gelijk, dat ze niet goed naar elkaar luisterden. Hadden ze dat wel gedaan, dan zou een win-win situatie mogelijk zijn geweest.
Een mediator had daarbij kunnen helpen. Hij zou ervoor zorgen dat de zussen naar elkaar luisterden, en geholpen hebben de belangen en wensen van beiden boven tafel te krijgen. Hij zou samen met de twee zussen op zoek gaan naar de oplossing waarmee beide zussen zouden 'winnen'. Bijvoorbeeld: de ene zus zal het sap hebben kunnen krijgen, en de andere de hele schil.

Pre-nalatenschapsmediation

Bij pre-mediation gaat degene die zijn testament wil opmaken onder begeleiding van een nalatenschapsmediator afspraken maken en regelingen treffen met familieleden. Dit voorkomt veel ellende achteraf, omdat testateur uitleg kan geven over de keuzes die deze maakt. Ook is er de kans om de ‘balans van geven en ontvangen’ in evenwicht te brengen, waardoor ook de familieverhoudingen verbeteren. 

Post-nalatenschapsmediation

Bij post-nalatenschapmediation is er een familielid overleden en gaan de overige familieleden onder begeleiding van een nalatenschapsmediator met elkaar in gesprek over de afwikkeling van (een probleem rondom) de erfenis. Ook in deze gesprekken is er aandacht voor de ‘balans van geven en ontvangen’, waardoor de familieverhoudingen zullen verbeteren.

Naar de rechter

Komen betrokkenen er echt niet uit, dan staat de weg naar de rechter altijd nog open. De rechter beslist op basis van de wet- en regelgeving wat ‘rechtmatig’ is. De notaris en mediator mogen geen beslissingen nemen, maar kunnen wel de informatie (juridische en financiële kaders) geven.

Hoe verloopt het traject van erfenismediation

Kennismakingsgesprek

Mediation kan alleen als alle erfgenamen bereid zijn om met de mediator om tafel te gaan. Dit is vaak het moeilijkste punt. De mediator kan hierin helpen, door samen met de betrokkenen na te gaan wat de onderliggende belangen zouden kunnen zijn. Als iemand twijfelt, maar weet dat met zijn belang wordt rekening gehouden,  is een gesprek over het algemeen mogelijk.
 
Als de erfgenamen zover zijn dat ze hun conflicten op willen lossen door samen om de tafel te gaan zitten, dan komen ze er met de hulp van een mediator meestal wel uit. Het komt maar zelden voor dat er geen oplossing wordt gevonden. 

Fasen in het traject

Nadat een nalatenschapsmediator is ingeschakeld, wordt het mediationtraject altijd volgens een structureel 3 fasen proces doorlopen. Hieronder meer daarover.

Tijdens de mediationbijeenkomsten krijgen alle betrokkenen de kans om hun kant van het verhaal te vertellen en de eigen oplossingen aan te dragen. Daarbij staan we stil bij alle belangen en verlangens, waardoor er ruimte komt voor erkenning en oplossingen.

Vaststellingsovereenkomst

Als er eenmaal een oplossing is gevonden, legt de mediator die vast in een vaststellingsovereenkomst. De erfgenamen ondertekenen die overeenkomst.  Alle betrokkenen ondertekenen die overeenkomst en het mediationtraject is afgerond.
De notaris kan vervolgens de verdelingsakte opmaken, als dat nodig is voor het toedelen van bepaalde zaken.

Kosten van erfenismediation

De kosten die erfenismediation met zich meebrengt, zijn afhankelijk van de situatie, maar over het algemeen zijn drie tot vier gesprekken voldoende.  Soms kunnen de fasen zelfs in één gesprek worden doorlopen.

Uiteraard is het ook mogelijk om langere tijd begeleidng te krijgen. Bijvoorbeeld als het contact gewoon echt heel lastig verloopt, ook al zijn de erfgenamen het over het algemeen wel eens.

 In principe worden de kosten voor de mediation verdeeld onder alle betrokkenen. Ieder heeft immers evenveel belang bij de afwikkeling.

Voor specifieke tarieven kun je terecht op onze pagina tarieven.
 

Wil je weten of en hoe mediation jou en jouw familie kan helpen? 

Als je op zoek gaat naar een mediator, dan zal je al snel zien dat de meeste mediators zich vooral bezighouden met zaken als scheidingen. Mediation op het gebied van erfenissen is echt een aparte tak van sport en het is dan ook belangrijk om een mediator te betrekken die verstand van zaken heeft. Zo voorkom je een hoop problemen. Met mijn 15 jaar ervaring als jurist en mediator in het notariaat, met specialisatie in familie- en erfrecht, in Nederland en België, ben je bij mij in goede handen.