Mediation bij ouderverstoting

Het korte, ongenuanceerde antwoord op de vraag is: nee.

Ouderverstoting is de situatie dat het kind langdurig niet meer naar één van beide ouders wil.

Is dat omdat het de innerlijke spanning van het voortdurende loyaliteitsconflict niet aan kan? Is dat omdat de verzorgende ouder het kind niet meer stimuleert vanuit het gevoel het kind te moeten beschermen? Is er werkelijk sprake van een onveilige situatie? Is er sprake van afkeren door pijn of wraak. Is het terecht: wie niet horen wil, moet maar voelen?

Zolang de ouders nog wel in gesprek willen met elkaar, bijvoorbeeld bij een mediator, kun je ervan uitgaan dat er geen sprake is van werkelijke ouderverstoting. De weigering van het kind is een (onbewust) signaal naar de ouders en de ouders pakken dat op. Beide ouders willen dan nog energie steken in het helpen van het kind om in contact te zijn en blijven met de andere ouder en treden in contact met elkaar ondanks moeizame verhoudingen en pijn.

Dominante gedragspatronen versus passief agressieve gedragspatronen?

Soms wil één van beide ouders niet (meer) in gesprek, omdat deze dat als te onveilig of zinloos ervaart, bijvoorbeeld omdat deze het gevoel heeft al zoveel te hebben gedaan en de ander maar niet tot zelfinzicht wil komen.
Is er sprake is van een geestelijke stoornis, zoals autisme, narcisme, of dominante gedragspatronen bij de andere ouder,. dan heeft deze ouder begrip voor de redenen van het kind, waarom deze niet (meer) naar de andere ouder wil en moeite om het kind te stimuleren dat toch te doen, met name vanmwege het gevoel het kind niet bloot te willen stellen aan een onveilige situatie.

Deze ouder, die niet aan tafel komt, zal logische argumenten aandragen, zoals: "Het is zinloos met de andere ouder te praten, hij/zij luistert toch niet.", "Er is al een heel traject gelopen.", "Ik praat alleen als Jeugdzorg erbij is.",.

De andere ouder vindt de reactie en de verwijten volkomen overtrokken en aangedragen voorbeelden uit verband getrokken. Wel ziet deze ouder dat de andere ouder passief agressief communiceert, verborgen machtsspel speelt en manipulatief gedrag heeft, wat de omgeving niet lijkt te zien. Bijvoorbeeld dat de andere ouder het kind bang maakt of (pre)pubergedrag verkeerd uitlegt. Deze ouder voelt zich onterecht neergezet als een onveilige en slechte ouder en moet zich in allerlei bochten wringen om de 'andere kant' te laten zien en uit te leggen. Door diens wanhoop en gevoel van machteloosheid komt deze ouder over als boos, dwingend, overtuigend en niet in staat tot zelfinzicht.

Wie is de dader? Wie is het slachtoffer? Zijn ze het allebei? Hoe zit dat bij het kind? Is die ook dader en slachtoffer?
Wie is de wijze die als eerste durft te kijken naar zichzelf?

Als dit traject van verwijten en afkeren van pijn over en weer al langere tijd speelt is mediation (meestal) niet meer mogelijk.

Maar wat kan er dan wel? Is er toch een rol weggelegd voor de mediator? En wat kan de advocaat - of kunnen de advocaten - betekenen voor het kind?

(Schijnbare) tegenstellingen leren overstijgen

Ouderverstoting is een emotioneel beladen onderwerp. Het kind beëindigt het contact met één ouder of stelt allerlei voorwaarden aan het contact met de andere ouder.

Als het kind dit (onbewust) doet uit een intern loyaliteitsconflict, omdat het de spanning tussen de ouders niet trekt, zien we dat het kind de waarheid van de ene ouder wel inziet en begrijpt, maar zich afsluit voor de waarheid van de andere ouder.
Het kind ziet (nog) geen mogelijkheid om beide waarheden te integreren en de situatie te overstijgen. De situatie evolueert: van loyaliteitscrisis naar ouderverstoting.

Alle betrokkenen voelen zich ergens diep afgewezen en niet gehoord in hun eigen waarheid. Door de emoties kunnen zij ook niet 'de andere kant' of het 1% gelijk van de ander zien. Het is te pijnlijk.

Het is niet gek dat het kind dit niet lukt. Voor de ouders is het al moeilijk, zo niet onmogelijk. Het vergt een grote mate van inzicht, overzicht, zelfreflectie en dus (emotionele) volwassenheid om te begrijpen hoe de dynamiek werkt én hoe het opgelost kan worden.

In dit onderhavige artikel zullen we bespreken hoe eenzijdig mediationvaardigheden kunnen worden toegepast door advocaten en mediators en andere hulpverleners, bij loyaliteitsproblematiek én ouderverstoting op basis van loyaliteitsconflict en de voordelen van deze aanpak: het leren doorgronden van de dynamiek en het overstijgen van de (schijnbare) tegenstellingen door tenminste één van de ouders, zodat het kind op gezonde wijze de ontwikkeling van kind via puber naar emotionele volwassenheid kan maken.

Echtscheiding voorkomen

Een onveilige omgeving?

Een van de ouders ervaart de mediation als een onveilige omgeving. Onbeschermd blootstaan aan het woordelijke en 'energetische' geweld van de ander en de pijn die dat teweeg brengt, biedt geen veilige omgeving.
Als werkelijk sprake is van een geestelijke stoornis is mediation meestal niet (goed) mogelijk. Als er al afspraken worden gemaakt, worden ze niet nagekomen of de mediation strandt, zodra gevraagd wordt om naar het eigen aandeel te kijken en het perspectief van de ander te begrijpen.

Het is een grijs gebied. Volgens psychologische inzichten kan een narcist dat niet: het eigen aandeel zien. Feit is dat het voor heel veel mensen moeilijk is. Niemand vindt dat makkelijk. Een dominant persoon wil eerst de eigen waarheid erkent zien, voordat deze die van de ander kan zien Een empaat heeft zich al zolang naar de waarheid van de ander gevoegd dat deze dat niet meer wil en daarin zelf mogelijk doorslaat. De empaat vindt het misschien ook wel lastig om eigen 'daderschap', bijvoorbeeld in de vorm van verdoezelend of manipulatief gedrag onder ogen te komen.

Gekeken kan worden wat er voor de ouder die niet wil, voorwaarden zijn om het alsnog te doen. Mediation onder begeleiding of in aanwezigheid van begeleiders van Jeugdzorg kan een optie zijn. Bovendien is de angst van beide ouders terecht: niet elke mediator heeft de juiste kennis en ervaring om dit in goede banen te leiden. Advocaten, rechters en hulpverlening overigens ook niet altijd.

Mediationvaardigheden en co-mediation

De mediator kan eerst één van beide ouders - individueel - handvatten bieden om zichzelf, elkaar en het kind te helpen de beide 'waarheden' te integreren. Zo helpt de mediator - de andere hulpverlening - deze ouder om zelf emotioneel volwassen te worden.

Op deze wijze kan de ene ouder zich voorbereiden en klaar maken voor een gesprek met de andere ouder, al dan niet met begeleiding.

Co-mediation (gesprekken met twee mediators) kan een grote bijdrage leveren aan het gevoel van veiligheid.
Indien gewenst kan dit in bijzijn van hulpverlening en advocaten.

Er worden pas gezamenlijke gesprekken gevoerd als beide ouders vertrouwen hebben in de mediator. Beiden ouders moeten het gevoel hebben dat hun belangen gewaarborgd zijn en dat de mediator diens standpunt begrijpt en ervoor zorgt dat dit meegenomen wordt in de oplossing, anders zal er geen gesprek mogelijk zijn.

Het belang is de onderliggende boodschap.

De onderliggende boodschappen

De ouder die niet langer het kind stimuleert om naar de andere ouder te gaan, heeft een onderliggende boodschap. Net zoals het kind.
De andere ouder kan deze boodschap niet goed horen of begrijpen, omdat het een pijnlijke is, waardoor de verzorgende ouder (en in het verlengde daarvan het kind) soms tot in extreme mate het principe toepast: "Wie niet horen wil, moet maar voelen". Het feit dat dat tenminste voor 1% terecht is, ziet ook het kind.

Andersom heeft ook de verstoten ouder een boodschap die de andere ouder niet kan horen. Een boodschap die, onder andere door de hardheid waarmee die wordt gegeven, niet ontvangen kan worden. Met name de neiging tot overbescherming en het klein houden van het kind, alsmede de beschuldigingen maakt dat de niet verzorgende ouder zich mateloos machteloos voelt.
Ook deze ouder lukt het niet om de boodschap op een constructieve manier over te brengen.

De hulpverlening kan ook niet altijd precies de vinger erop leggen en zolang het kind aangeeft niet te willen, zal er niets gebeuren: "Waar rook is, is vuur. Je weet maar nooit...." Door de machteloosheid van de verstoten ouder, ziet men vooral het dwingende en overtuigende gedrag, wat als manipulatief wordt gezien en juist verder afstoot en de beschuldigingen versterkt. Men gaat denken: "Er zit wel waarheid in wat de verzorgende ouder ziet." Ook voor de hulpverlening is 'de andere kant zien' lastig als de ene ouder rustig en kalm reageert en de ander emotioneel en dwingend is de conclusie snel getrokken. Dat er ook - meer verborgen - manipulatie aan de andere zijde plaatsvindt, wordt niet (altijd) gezien.

Macht-onmacht-manipulatie cirkel

Alle betrokkenen zitten vast in een macht-onmacht-manipulatiecirkel. Waar ze alleen niet meer uit kunnen stappen, omdat niemand meer het overzicht heeft.

Er is iemand nodig die zich niet in de dynamiek laat vangen en betrokkenen helpt om al wat er speelt te integreren. Dat kan de hulpverlening zijn, maar ook de mediator of advocaat die door één van beiden wordt ingeschakeld.

Dit is geen gemakkelijke weg, want het is een weg die kwetsbaarheid, moed en zelfreflectie verlangt van alle betrokkenen. Als werkelijk sprake is van narcisme lukt het niet, want dan is de zelfreflectie op het ene punt waar het om gaat niet mogelijk. In wat er in de relatie tussen de ouders is gebeurd hebben beide ouders een aandeel en daar zit de oplossing.

Geen enkele situatie is gelijk

Bedenk dat geen enkele situatie gelijk is. Toch zie ik in mijn praktijk in grote lijnen eenzelfde dynamiek terug. Natuurlijk zijn er verschillen, subtiel en minder subtiel.
Als je gemotiveerd bent om de situatie op te lossen, dan kijk je daar - ook bij het lezen van dit artikel - doorheen. Wil je over jouw specifieke situatie spreken en samen bekijken wat er speelt en mogelijk is, neem dan contact op.

Hieronder bespreek ik de situatie waarin al sprake is van afwijzing door het kind in enige vorm.

De wegtrek- of afscheidingsbeweging.

De wegtrekbeweging is dat het kind aangeeft niet meer naar één van de ouders te willen. De afscheiding begint als de andere ouder niet in gesprek hierover wil aangaan of de keuze van het kind verdedigt, omdat de ouder herkent wat het kind zegt en het kind wil beschermen tegen pijn.

Hier ligt al een jarenlange diepgaande problematiek aan ten grondslag. Beide ouders zijn gedurende de relatie al (diep) gekwetst en niet goed in staat geweest hiermee om te gaan. Dat kan onbewust zijn en ligt veel dieper dan enkel de afwijzing van elkaar als partners.

Bedenk dat de partner de ander erg goed kent. Deze weet dus ook precies wat raakt en vice versa. Partners zien als geen ander elkaars zwakke plekken. Mogelijk is er kritiek geweest op iets wat erg belangrijk is voor de ander. Iets wat heel gevoelig ligt. Ergens is iets misgegaan. En het is niet opgelost. De pijn van de gekwetstheid is dusdanig dat de primaire overlevingsreactie is: terugtrekken of terugslaan.

Het probleem is dat juist door het structureel niet kunnen horen van elkaars 'waarheid', het heel moeilijk is om (weer) met elkaar aan tafel te komen. De begrijpelijke beweging om weg te willen van pijn - en de neiging tot overbescherming tegen geprojecteerde pijn - zit in de weg. Deze beweging of neiging tot afscheiding zit bij beide ouders. De verzorgende ouder is moe van de kritiek of het niet gehoord worden (innerlijke afwijzing). De verstoten ouder is moe van de constante afwijzing (uiterlijke afwijzing).

Het kind ziet mogelijk acties van de ene ouder, die de kant van de andere ouder bevestigen, is moe van de pijn van de innerlijke loyaliteitscrisis en projecteert afwijzing in de buitenwereld. Het verlangen is dat de keuze niet meer te gaan rust geeft. Dit is precies waarom de hulpverlening niet ingrijpt. Er wordt gezegd: "Er moet rust komen". De rechter volgt dit advies vrijwel altijd.

Rust is niet de oplossing

Rust is echter niet de oplossing. Het kind kiest één kant en het lijkt dan goed te gaan. Onderliggend is het probleem dat de natuurlijke loyaliteit - die het kind naar beide ouders heeft - geen uitweg heeft en de crisis die dat geeft is niet werkelijk opgelost.

Het kind ontwikkelt zich niet goed van kind, via puberteit naar volwassenheid. Het blijft hangen in de kindfase, waarin het loyaal blijft aan en niet kritisch is op de verzorgende ouder. Bij beide ouders is er ook geen werkelijke rust.
Er zal onderliggend altijd spanning voelbaar zijn. Controle versus machteloosheid.

De verstoting heeft ook twee kanten. Het is enerzijds verschrikkelijk, maar geeft wel de ruimte voor ieder om tot zichzelf te komen en dwingt tot de zoektocht naar inzicht in het hoe en waarom. Als dat gebeurt is dat ook het begin van een mogelijke oplossing. Pas als de crisis heel groot is, is men bereid om toch naar het eigen aandeel te kijken. In ieder geval één van hen.

Inzicht brengt wel werkelijke rust.

De verstoorde ontwikkeling van het kind

In een gezonde ontwikkeling van kind via puberteit naar volwassenheid, leert het kind dat er verschillende kanten/perspectieven zijn en oefent het zich op een gezonde manier los te maken van de waarden en normen van beide ouders en de eigen waarden en normen te ontdekken en een eigen mening te ontwikkelen. Dit zorgt voor een groei naar emotionele volwassenheid.
Het kind leert gaandeweg dat beide ouders positieve en negatieve aspecten hebben en dat het kind dat zelf ook heeft. Het leert zichzelf en beide ouders te vergeven en leert boven de situatie uit te stijgen. Indien sprake is van ht ontbreken van contact met één ouder, stokt deze ontwikkeling. Het risico dat het kind op heel wat vlakken blijft hangen in de kindfase (het zien van maar één kant) ligt op de loer, vooral als de verzorgende ouder zelf niet in staat is het kind meerdere kanten te laten zien.

Mediationvaardigheden leren om 'zelf oplossen' te ondersteunen

Als het (nog) niet mogelijk is dat beide ouders aan tafel komen, kan de mediator niet als mediator optreden. Wel kan de mediator handvatten verstrekken waarmee de ene ouder, die wel behoefte heeft om de situatie te veranderen, aan de slag kan gaan.

De advocaat kan hier ook een grote rol is spelen. Bijvoorbeeld door de dynamiek te bespreken met de client en te schetsen in de rechtszaal.

Op deze manier wordt die ouder - de verstoten ouder - in staat gesteld om ook zelf naar inzicht en een oplossing te zoeken.
Dat is niet gemakkelijk en vergt een diepgaand onderzoek, waarbij moeilijke vragen een rol spelen. Het lijkt mogelijk in strijd met het dienen van het belang van de client.

Achterhalen onderliggende kwetsuren

Het is vooral moeilijk omdat in deze fase nog weinig aandacht is voor de 'waarheid' van de verstoten ouder, terwijl deze ouder ook een grote behoefte heeft aan erkenning van wat deze ouder ziet: de (soms verborgen) manipulatie van de andere ouder. en datgene wat deze ouder zo gekwetst heeft. De uitdaging is in te zien waarom de verstoting gebeurd. Als dat lukt, dan is er een weg terug.

Door de vragen te stellen die helpen om de onderliggende kwetsuren te achterhalen die leiden of hebben geleid tot de gevoelens van afwijzing én werkelijk naar de antwoorden te luisteren, kan herstel beginnen.

Juist de angst voor de afwijzing door het kind en om als 'slechte' ouder gezien te worden, voedt de verstoting. Een zeer kwetsbare plek is geraakt, waardoor de afscheidingsbeweging in gang is gezet. Door de waarheid (tenminste 1%) daarvan te zien en door de waarheid van de boodschap van de ander (tenminste 1%) te erkennen worden beide ouders gehoord. Daarvoor moet eerst ieder 'eigen huiswerk' doen.

Causus met de mediator of advocaat

Wanneer de ene ouder tot inzicht is gekomen, kan deze beginnen dit te communiceren naar de ander. Soms kan dat niet, aangezien de verzorgende ouder 'niet meer thuis geeft'. Dan is de weg via de hulpverlening toch een route. Kan de verstoten ouder nu rustig blijven en goed verwoorden wat de inzichten zijn, dan zal de hulpverlening pas geneigd zijn om te luisteren. Het rustig blijven en goed verwoorden is precies datgene wat zo lastig is door de eigen gevoelens van pijn en onmacht.

De causus (individuele gesprekken met de mediator) kan dus uitkomst bieden.

De mediator kan ook trachten uit te reiken naar de andere ouder en deze uitnodigen voor een gesprek onder vier ogen ter voorbereiding van gezamenlijke gesprekken. De verzorgende ouder krijgt ook de kans om diens boodschap te verfijnen. Zo komt de situatie in balans en pas daarna kan er ruimte zijn voor gezamenlijke gesprekken.

Wanneer mediationvaardigheden toepassen

Het is belangrijk om te benadrukken dat zelf mediationvaardigheden leren en in te zetten soms de eerste stap is die de oplossing mogelijk maakt bij ouderverstoting.

Pas als de verzorgende ouder het gevoel heeft dat diens waarheid erkent en gehoord wordt en diens belang gewaarborgd (veiligheid van het kind/bescherming tegen pijn), kunnen gezamenlijke gesprekken gevoerd worden.

Mediation kan dan ervoor zorgen dat de onderlinge communicatie verbeterd, beiden gehoord worden en de ouders samen een oplossing vinden, waarbij het kind niet verder onder druk komt te staan.

Samenvatting: schijnbare tegenstellingen overstijgen

Mediation is een effectieve manier zijn om geschillen rond de omgangsregeling en loyaliteitsconflicten op te lossen als de mediator vanuit begrip voor de specifieke problematiek en 'waarheid' van beide ouders én het kind een veilige omgeving creëert voor beide ouders om hun gevoelens en zorgen te uiten. Dit geeft ouders de mogelijkheid om zelf een oplossing te vinden, om de onderliggende kwetsuren en de patronen waarin zij gevangen zitten te achterhalen, op te lossen en te doorbreken.

In geval van ouderverstoting is het komen tot gezamenlijke gesprekken nog een lang traject, maar kan de ene ouder al beginnen om met behulp van de mediator inzichten op te doen, mediationvaardigheden te leren toe te passen. Uiteraard dient dit integer te zijn, anders zal het niet werken.

Zo kan de mediator - in het begin aan de zijlijn - zowel de ouders als het kind helpen de schijnbare tegenstellingen te overstijgen en de (innerlijke) crisis op te lossen.

Wat kan de advocaat doen?

Hiervoor is het steeds vooral over de mediator gegaan, maar een grote rol is ook weggelegd voor de advocaat. Een advocaat zit ook alleen met de ouder aan tafel en kan de ouder helpen de situatie te begrijpen en doorgronden.
Dit vergt specifieke vaardigheden, maar kan niet alleen in de individuele sessies helpen, maar ook in de rechtszaal om daadwerkelijk inzicht in de situatie te brengen. Inzicht bij ook de rechter is immers cruciaal.